Akademiku Kopi Kyçyku, si enciklopedist që kërkon të dijë gjjithçka, është kthyer në krenari, jo vetëm për vete, por krenari edhe për të tjerët. Me një veprimtari të gjerë dhe të thellë shkencore, ai nuk jeton vetëm për vete, por për njerëzimin. Akademiku Kopi Kyçyku është futur thellë në labirintin e dijeve nëpër viset e Ballkanit, Evropës dhe botës. Kur e pyetën Aleksandrin e Madh të Maqedonisë: “Përse depërtove aq larg, deri në Indi?”, ai u përgjigj: “Na thonë se qenkemi indoevropianë. Deri sa është kështu, atëhere kufijtë e Evropës mbarojnë në Indi”.
Edhe miku i dijes, akademiku Kopi Kyçyku, mbasi mbaroi një varg studimesh shkencore në shumë vende të Evropës, si: Rumani, Greqi, Kroaci, Bullgari, Maqedoni, Zvicër, Francë, Gjermani etj, shkoi për të hulumtuar në Turqi, në Indi e gjetkë.
Mendja e ndritur, sjellja tepër njerëzore, vlerat morale dhe intelekti, e ngritën në një pjedestal të lartë. Ai i ngjiti shkallët e lavdisë duke punuar si gjeolog, publicist, pushtetar vendor, deputet, shkrimtar, përkthyes, historian, mësimdhënës etj; kaloi gradat shkencore, që nga kandidat i shkencave, doktor, profesor dhe akademik.
Duke u nisur nga sa më sipër, mendova t’i marr një intervistë akademikut të mirënjohur, profesor doktor Kopi Kyçykut.
Gazetari Llazi Tona: Vendlindja juaj është Pogradeci, ku ju përfunduat shkollën fillore dhe atë shtatëvjeçare. Cilat janë mbresat tuaja për to dhe për mësimdhënësit përkatës?
Akad. Kopi Kyçyku: Edukatorë që fati e solli t’i njoh qysh në moshën më të brishtë, si Viktori Pihoni, e më pas Tushi Pasko, Dhimitër Tola, Spiro Angjele e të tjerë, ndikuan në formimin dhe ngulitjen tek unë, jo vetëm të njohurive të qëndrueshme në lëndë të ndryshme, por edhe të dashurisë e të krenarisë për vendlindjen e për vlerat e mirënjohura të kombit tonë.
Edhe shkollën e mesme ju e mbaruat pò në Pogradec. Sigurisht aty zhvilloheshin mësime me një horizont më të gjerë; nxënësit formoheshin dhe fitonin dëftesën e pjekurisë. Cilat lëndë i vlerësonit më shumë dhe cilat nuk i nënvleftësonit?
Akad. K. Kyçyku: Pata fat që, fill pas mbarimit të shkollës shtatëvjeçare, në Pogradec çeli dyert gjimnazi “Reshit Çollaku”. Ngjarje vërtet e rëndësishme për mua dhe për bashkëmoshatarët e mi, që dëshmonte ndërkaq se Pogradeci po çapitej me ritmin e duhur në rrugën e çelur nga bijtë e vet më të hershëm: Gjergj Pekmezi, Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Pasko Milo e plot të tjerë: “Ku ka rrjedhur, do pikojë!”
Në qershor 1960, ne maturantët e parë ishim në gjendje të vlerësonin në shkallën e duhur punën e jashtëzakonshme që patën bërë me dhe për ne pedagogët tanë të mrekullueshëm Sotir Koci, Niko Mangoleci, Petro Prifti, Marko Salavaçi, Vangjel Marko, Nesti Bellovoda, Kozma Basho. Këtë emër të ndritur e përmenda në fund, - megjithse meriton të vihet në ballë fare, - për të treguar një episod mbresëlënës. Pasi mora notën dhjetë në kimi, në të dy sesionet e provimeve, në vitin e parë të studimeve të larta, në Bukuresht, profesori i kësaj lënde, Andrei Hilzenrad, më tha: “Paska Shqipëria e vogël profesorë kaq të mëdhenj, si ai që të ka përgatitur ty?”
Në gjimnaz, lëndët që më tërhiqnin më shumë ishin letërsia, gjuha shqipe, rusishtja dhe historia. Lëndët e tjera, jo se nuk i vlerësoja, por me to më shumë më afronte jo dëshira, por fakti që ishin të domosdoshme.
Profesioni që ëndërronit të kishit pas arsimit të lartë, a u realizua?
Akad. K. Kyçyku: Jo. Të tria kërkesat që parashtrova u bënin jehonë dëshirave të mia për të ndjekur degë të fushës së letërsisë dhe të gjuhëve të huaja. Bursa më doli për gjeokimi në Rumani. Pas një viti, për shkak të shkëputjes së regjimit të Tiranës nga tanku sovjetik, për t’u lidhur pas qerres aziatike, u ktheva në atdhe. Megjithse m’u dha mundësia që paskëtaj të zgjidhja degën që dëshiroja, vendosa t’i përmbahesha një porosie të hershme të tim gjyshi: “Kur e fillon një punë, shpjere gjer në fund”. Nuk iu ndava, pra, gjeologjisë. Fakultetin e përfundova më 1965, me rezultate të larta. Më tej, kryerja pa shkëputje nga puna e Fakultetit Histori-Filologji (degët gjuhë-letërsi dhe histori), më ndihmoi të mos e braktisja ëndrrën e përhershme.
Cila ka qenë puna juaj e parë? Cilat janë mbresat që ju kanë mbetur? A ka ndonjë sekret puna juaj?
Akad. K. Kyçyku: Më 1965, fill pas mbarimit të Fakultetit Gjeologji-Miniera, fillova punën si inxhinier në ekipet e kërkim-zbulimit të kromiteve e të bakrit, në rrethet e Pogradecit e të Korçës. Teorikisht kisha formim të shëndoshë, por, për konkretizimin e tyre në rrafsh praktik, pra në terren, pata ndihmën e pakursyer të kolegëve më me përvojë, në radhë të parë të inxhinierit të talentuar e të palodhur Thimi Petro.
Pogradeci përfaqëson një ndër perlat e kulturës shqiptare, qytet i luleve dhe zonë e rëndësishme në Iliri. Ç’dini ju për enkeleasit dhe dasaretët, pararendës të pogradecarëve të sotëm?
Akad. K. Kyçyku: Pyetja juaj parakupton një përgjigjje të hollësishme. Megjithatë, duke qenë se shumica e lexuesve, kush më shumë e kush më pak, e njohin çështjen, po mjaftohem me pohimin se qytetet e lashtë, që e qarkonin liqenin, - Lihnida, Enkelana, Beosa, Keraka, Sationa, - janë dëshmi e ekzistencës së një qytetërimi të lulëzuar në këtë “cep të Ilirisë së Poshtme”, pjesë përbërëse e zhvillimit të vrrullshëm të mbarë Ilirisë.
Pogradeci nuk është vetëm qytet i turizmit, por edhe i minierave. Përse këto nuk ndihen më, aq sa minatorët veteranë shprehen me dhembje: “Kanë rënë në gjumë të thellë”. Cili është mendimi juaj, si specialist i gjeologjisë?
Akad. K. Kyçyku: Pogradeci është qyteti i luleve, por edhe qytet zemër-hekur. Në gji të tij, siç e përmendët edhe ju, “strehohen” thesare të tejçmuara: vendburime hekur-nikeli dhe kromi, qymyrguri etj. Madje ekzistojnë parakushtet për zbulimin e vendburimeve të xeherorëve të tjerë, si të bakrit e të polimetaleve. Por edhe të pasurimit të tyre me metoda mekanike, kimike etj, sidomos në kushtet e sotme, kur teknologjia përkatëse ka përparuar jashtë mase. Lënia pasdore e pasurive minerale është gabim fatal sepse ndikon në lënien në “vendnumuro” të ekonomisë lokale, me ndikim negative edhe në perspektivën zhvillimore të ekonomisë kombëtare. Për këtë gjendje më ka folur me shqetësim të thellë disa herë gjatë viteve të fundit edhe inxhinieri gjeofizik Ahmet Çollaku, me prejardhje nga Rrajca, që banon në Filadelfia (SHBA).
Në shumë shkrime të botuara nëpër gazetat apo revistat shqiptare, përdorni pseudonimin Kastriot Mokrari. Cila është domethënia dhe ç’përfaqëson Mokra për ju?
Akad. K. Kyçyku: Pseudonimin e lartpërmendur e kam përdorur për të nderuar Mokrën dhe njëherazi veten, ngaqë Mokra është jo vetëm krahina, nga e cila, - më saktë Rodokali i Poshtëm, - tre shekuj më parë zbritën në Pogradec stërgjyshët e mi, por është treva që ngërthen në vetvete gjithçka të mirë e me vlerë, që ka mbarë bota shqiptare: trimërinë, besën, atmëmëdhedashurinë, ndershmërinë, mikpritjen, bujarinë, mençurinë...
Keni 17 vjet që jepni mësim në universitetet e Bukureshtit. Në këtë qytet u krijua shoqëria shqiptare me emrin “Drita”. Cili është kontributi i saj në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare?
Akad. K. Kyçyku: Në të vërtetë kemi të bëjmë me një “koalicion” shoqërish shqiptare, që fillimisht morën emrin e përbashkët “Drita”. Kjo u realizua më 1884, nga një komitet i përbërë tërësisht nga shqiptarë, i kryesuar nga A. Lakçe. Detyra themelore që i vunë vetes atdhetarët ishte njësimi me lëvizjen e përgjithshme të popujve të tjerë të Ballkanit për flakjen tej të robërisë otomane. Për fat të keq, qysh në hapat e para, me sa duket për shkak të veprimtarisë minuese të të huajve, në gji të drejtuesve të “Dritës” u shfaqën shënja përçarjeje, çka çoi në formimin e dy rrymave kundërvënëse. Si rrjedhojë, u ngjiz një shoqëri tjetër e pavarur, “Diturija”. Ndërkaq, tash e tutje, “Drita” do të vihej mbi themele të shëndosha nga Nikolla Naço. Për të pasur hapësirë më të gjerë veprimi, Nikolla Naço, që shquhej për atdhetarizëm të pastër, mprehtësi, kthjelltësi mendimesh, zhdërvjelltësi dhe shpirt ndërmarrës, bëri për vete dhe siguroi mbështetjen e mjaft personaliteteve rumune, që, krahas mbrojtjes së kauzës së popullit të tyre, ushqenin simpati për popullin shqiptar. Të tillë ishin: V.A. Ureke, D. Butkulesku, Leonte, M. Deshliu. Më 1889, Nikolla Naço, duke u bërë drejtues i mbarëpranuar i Shoqërisë “Drita”, i dëndësoi dhe i diversifikoi aksionet në të mirë të kombit tonë, duke i bërë botërisht të njohura aspiratat dhe vlerat qytetëruese të shqiptarëve. Nikolla Naço shkriu krejt pasurinë e vënë me djersë e mund në vite, për çështjen kombëtare.
Por, si shpjegohet që Nikolla Naços, këtij apostulli të shqiptarizmit, me prejardhje nga Podkozhani i Mokrës së Sipërme, që ka bërë aq shumë për zgjimin e popullit shqiptar dhe për Shpalljen e Pavarësisë, nuk i është bërë asnjë nderim në Shqipëri? Nuk i është dhënë, bie fjala, titulli “Nderi i Kombit”.
Akad. K. Kyçyku: Keni plotësisht të drejtë që e ngrini këtë çështje. Përveç një monografie shkencore serioze dhe gjithëpërfshirëse kushtuar figurës dhe veprës madhore të Nikolla Naços, shkruar nga profesori kosovar Ismet Dërmaku, kurrkujt tjetër nuk i ka shkuar ndërmend t’i japë atë që meriton këtij personaliteti të shquar. Vërtet është për të ardhur keq. Këtu ka dy gjëra: autoritetet shtetërore o nuk e njohin këtë figurë dhe lipset t’ia hyjnë punës hulumtuese-informuese për një gjë të tillë; o e njohin dhe e shpërfillin. Uroj që kjo e dyta të mos ekzistojë, se, ndryshe, do të duhej të vinim duart në kokë nga tronditja.
Ndër veprat e shumta letrare dhe shkencore, ju keni botuar edhe librin “Arumunët e Shqipërisë në kontekst ballkanik”, që është mirëpritur nga vllehët apo armënjët e Shqipërisë.
Për këta, sot qarkullojnë disa terma: vllah përdoret në Sërbi, në Maqedoni dhe në Shqipëri. Në shqip të kujton fjalën vëlla. Gjermanët i quajnë velchi, term që u jepej popujve me zanafillë latine; historiografët bizantinë i thërresin moes ose musin, që vjen nga Moesia e Vjetër, trevë, ku stërgjyshët e vllehëve bashkëjetuan me popuj të tjerë. Hasim edhe emërtimin cëncar, që në gjuhët sllave ka kuptimin bir mbreti, çka të çon në prejardhjen e tyre mbretërore, nga Aleksandri i Madh. Në vitin 212, perandori romak i quajti të gjithë nënshtatasit e vet të Lindjes romunus ose romei. Grekët cilësohen si zbulues të arteve dhe të shkencës; trakët si mësimdhënësit e parë të filantropisë dhe të arteve të bukura. Në shekuj Gadishulli i Ballkanit ka qenë i banuar nga trakët, persët, ilirët dhe grekët. Sipas Thunmann (1774), shqiptarët dhe vllehët apo armënjët janë popujt më të vjetër të Evropës. I një mendjeje është edhe antropologu grek A.M. Poulinos, i cili ka vënë në dukje se vllehët janë një popull paraindoevropian. Homeri i famshëm përmend termin armënj, që mund të vijë nga are = ka dhe mënjë = duar. Si Homeri, ashtu edhe Herodoti, në veprat e tyre theksojnë se armënjët banonin në Azinë e Vogël e në Thrakë, rrjedhin nga pellazgët dhe, bashkë me popujt e tjerë bashkëjetues – grekët dhe ilirët, përdornin një gjuhë të përzier.
Ju me cilin mendim jeni?
Akad. K. Kyçyku: Në librin tim, që e zutë në gojë në fillim të pyetjes suaj, sidhe në librin tjetër, të mëvonshëm - “Arumunët në optikën shqiptaro-rumune”, - kam parashtruar dhe zbërthyer me sy kritik tezat e shumë shkollave perëndimore e lindore; në veçanti opinionet e studiuesve rumunë, arumunë e grekë, që përplasen dendur mesveti, duke u njësuar jo rrallë me përfundime të skajshme. Një gjë është e pamohueshme: arumunët përfaqësojnë një etni që shquhet për virtyte të panumurta, luftëtarë të paepur, art e dijedashës të dalluar, që, gjatë historisë shumëshekullore, kanë shërbyer si element stabiliteti dhe progresi në shkallë kontinentale dhe më gjerë, duke dhënë kontribut të çmuar për fitoren e lirisë dhe pavarësisë së vendeve dhe popujve me të cilët kanë bashkëjetuar në paqe dhe mirëkuptim shëmbullor. Dëshmi bindëse përsa më sipër, janë marrëdhëniet e ngushta, vllazërore të shqiptarëve me arumunët.
Në dritën e të dhënave që kam qëmtuar e gjetur në arkivat e shumë vendeve të botës, përfshi edhe ato të Selisë së Shënjtë, qysh më 1998 kam dalë në disa përfundime, ndër të cilat më lejoni të veçoj:
1. Arumunët, - vllehë, kucovllehë, sarakaçanë, cëncarë, vllasë, rëmënj etj, - përfaqësojnë mbijetimin e një popullsie nga më të hershmet në kontinentin evropian.
2. Historia e arumunëve dëshmon për një prani të pandërprerë të tyre në hapësirën ku janë ngjizur, pra në Gadishullin e Ballkanit.
3. Drejtimet themelore të hulumtimeve të ndërmarra nga një numur i madh shkencëtarësh e studiuesish nga vende të ndryshme të botës, kanë synuar në radhë të parë:
a. Vlerësimin e antropologjisë kulturore dhe identifikimin e disa llojesh qytetërimi, që kanë karakterizuar njerëzimin e, në këtë kontekst, edhe qytetërimin arumun: baritor e bujqësor, nomad, urban, detar, tregtar etj, që nisin nga kohët më të hershme dhe vazhdojnë deri në ditët tona;
b. Identifikimin e vllehëve, që më pas do të quheshin edhe arumunë si bartës të një qytetërimi baritor e si një popullsi që ka mbijetuar deri më sot. Një hollësi: a-ja nuk është zanore mohuese, por zanore që përdoret shpesh në të folmen e vllehëve. Një shëmbull: në vend të fjalës rumune râu (lumë), arumunët përdorin fjalën arâu);
c. Mbijetimin e arumunëve falë mënyrës së jetesës në majëmale dhe në pllaja - streha të paprekshme dhe veçorizuese të qytetërimit të arumunëve;
ç. Identifikimin e vllehëve me pellazgët, që përfaqësojnë protoindoevropianët e përhapur në krejt Evropën në mijëvjetshat VI dhe V para Krishtit;
d. Historia e mesjetës bizantine dhe e periudhave të mëvonshme (sundimi osman, shtetet kombëtare të krijuar mbi gërmadhat e Perandorisë Otomane), dëshmon për praninë e pandërprerë të popullsisë arumune në mbarë Gadishullin e Ballkanit;
dh. Specifika e arumunëve si entitet më vete provohet nga gjuha, zakonet, doket, traditat e ritet e tyre të motmotit. Këto flasin për lashtësinë dhe kulturën origjinale të arumunëve;
e. Popullsinë arumune e kanë kanosur rreziqet e akulturimit dhe të përthithjes. Por, në kushtet e demokratizimit të jetës në të gjitha vendet e Ballkanit, ku jetojnë arumunë, sidhe të devizës së Evropës së Bashkuar: “Unitet në diversitet”, duhen bërë përpjekjet e nevojshme dhe duhen hedhur hapat e duhur për një afirmim të mirëfilltë të arumunëve në rajonin tonë;
f. Arumunët e Shqipërisë, përveç simpatisë së veçantë tradicionale nga ana e popullit shqiptar, tani gëzojnë edhe përkrahjen e madhe të shtetit tonë demokratik, çka garanton plotësimin shkallë-shkallë të të gjitha kërkesave të drejta të arumunëve, në pajtim me ligjet tona dhe parimet e bashkësisë ndërkombëtare.
Ç’është për ju letërsia?
Akad. K. Kyçyku: Termi "letërsi” ka domethënie të ndryshme, në varësi nga konteksti në të cilin përdoret. Dijetari dhe filozofi Imam Ja’far al-Sadik (702-765) jep këtë përkufizim: "Letërsia është rrobja që dikush, i cili shkruan, ia vesh asaj që shkruan që të duket sa më tërheqëse”. Gjithsesi, letërsia është një copëz e jetës, që këqyr dhe interpreton artistikisht çdo dukuri. Ajo mund të quhet edhe art, që ka si mjet fjalën e shkruar. Për mua letërsia përbën edhe një mundësi pa të dytë për të shprehur atë që ndjej për gjithçka më rrethon.
Po kritika letrare?
Akad. K. Kyçyku: Me kritikë letrare nënkuptohen studimi, zbërthimi, vlerësimi dhe interpretimi i teksteve letrare. Praktikimi i kritikës letrare u shndrrua në profesion vetëm në shekullin XX, por rrënjët e saj vijnë nga Greqia dhe Roma e lashtë. Kritika letrare përdor një sërë termash specifikë, metalinguistikë, shumë prej të cilëve datojnë pò nga periudha e antikitetit. Me sa po shohim, kritika letrare çapitet në dy hullì: njëra e cekët, “qejfmosprishëse”, “aminollare”, ndërsa tjetra - akademike, e thellë, e paanshme. E dyta parakupton përgatitje të gjithanshme teorike, studim të zellshëm, seriozitet, çka, mjerisht, nuk u shkon për hosh shumicës së atyre që pretendojnë të formulojnë gjykime për veprat letrare të mirëfillta dhe t’u hapin horizonte krijuesve dhe lexuesve.
Një fakt shqetësues - në Shqipëri leximi i librit ka rënë shumë. Pse ndodh një gjë e tillë?
Akad. K. Kyçyku: Do ta nis përgjigjjen disi ndryshe. Ngurrimi për të lexuar varet nga një fragment i ADN-së. Ky është përfundimi në të cilin kanë dalë hulumtuesit e universitetit britanik të Oksfordit. Pra, qëndrimi ndaj leximit qenka i lidhur me një gen, i cili, fatmirësisht, nuk ushtroka kurrfarë ndikimi mbi koeficientin e inteligjencës. Gjithsa thamë është e vlefshme në shkallë botërore. Por, në rastin tonë, fajin për rënien drastike të numurit të lexuesve na e kanë në radhë të parë disa faktorë që varen kryekëput nga vetë ne. Leximi lyp përqendrim, jo shkujdesje - veçori e televizorit apo e zbavitjeve gjithfarësh. Varfërimi shpirtëror masiv, për shkak të lakmisë për t’u pasuruar materialisht, i bën njerëzit ta venë stomakun para zemrës; trurin “matematik” para shpirtit ëndërrues. Më tej: cilësia e dobët artistike, mungesa e vlerave shkencore, ngushtësia tematike, shtimi i radhëve të “krijuesve” me parallinj etj, ndikon jo pak në largimin nga libri. Edhe interneti ka rolin e vet frenues. Sido që të jetë, libri i shkruar, “i gjallë”, nuk ka për të “vdekur” kurrë, ashtu sikurse pllakat e gramafonit nuk mund “të mposhten” nga CD-të e trajta të tjera, pjella të teknologjive moderne.
Në Bulevardin Evropa në Pogradec janë pasqyruar njëqind figurat e shquara të kontinentit tonë. Ndër to janë edhe dy heronj: Gjergj Kastrioti - Skënderbeu dhe Janosh Huniadi. Përse vetëm këta dhe jo të tjerë?
Akad. K. Kyçyku: Së pari, në përzgjedhjen e figurave që sapo përmendët, nuk janë ndjekur kritere shkencore. Përveç empirizmit të pafalshëm, pasaktësitë e shkallëve të ndryshme janë të shumta, madje shqetësuese. Listën e gabimeve, gafave dhe mangësive, e kam dorëzuar në Bashkinë e qytetit qysh vitin e kaluar. Moskokëçarja e shfaqur në këtë rast nga seksioni përkatës është të paktën i habitshëm.
Cilin frut shijoni më shumë?
Akad. K. Kyçyku: Me frutat është si me lulet. Sado i bukur të jetë një trëndafil, nuk ka se si të krahasohet me një buqetë të përbërë nga karafilë, borzilokë, shebojë, gojasllan etj, që, përveç larmisë së ngjyrave, përhapin edhe aroma të ndryshme.
Publicisti dhe prozatori i madh shqiptar Faik Konica, ka thënë: “Shqipërinë e bënë rilindësit, por e prishën politikanët”.
Akad. K. Kyçyku: Gabimet në politikë janë krime. Nëqoftëse nuk je i zoti për një punë, le të vuajë familja jote. Gjynah për të, por kështu i “qenka shkruar”. Por jo të vuajë një popull i tërë. I madhi Faik Konica ka plotësisht të drejtë se, gabimet e politikanëve të paaftë, të pandershëm, apo të dyja bashkë, të paktën frenojnë zhvillimin e një vendi dhe e errësojnë perspektivën e tij për dekada, në mos po edhe për periudha më të gjata. “Më mirë të dish se sa të kesh” na mëson mençuria popullore.
Në veprën e vet “Nata e dymbëdhjetë”, Uilliam Shekspiri ka shkruar: Ç’vend është ky, o miq? / Kjo është Iliria, zonjë. / E njihni ju këtë vend? / Po, zonjë, e njoh mirë. A e njihte vërtet Shekspiri Ilirinë?
Akad. K. Kyçyku: Besoj se po. Të paktën për dy arsye: së pari, prej katër vargjet që cituat nga vepra e dramaturgut të madh anglez, del qartë një përfundim i tillë; së dyti, Iliria nuk ishte një nocion thjesht gjeografik, por bartëse vlerash kulturore dhe qytetëruese të pakontestueshme, të cilat një intelektual i shquar, si Shekspiri, nuk kish se si të mos i njihte.
Nga pijet “burrërore”, cilën parapëlqeni më shumë: vodkën Gorbaçov, uzon greke apo rakinë shqiptare.
Akad. K. Kyçyku: Pijen ngadhnjyese- konjakun Skënderbeg, i cili e ka mundur Napoleonin (konjakun) mu në Paris! Madje jo vetëm një herë!
Ç’është për ju Enciklopedia Akademike?
Akad. K. Kyçyku: Enciklopedia është një punim leksikografik i njohurive dhe i dijeve njerëzore, i shkruar e i pasuruar në mënyrë sistematike. Ky term e ka zanafillën nga greqishtja (enkylios paideia - "në një rreth të dijes”). Dihet se enciklopeditë mund të jenë të përgjithshme, pra që përmbajnë materiale nga të gjitha fushat (për shëmbull Enciklopedia Britannica), ose të specializuara në një lëmë të caktuar (në muzikë, në fizikë etj). Ka edhe enciklopedi me larmi fushash të vetëm një vendi apo kulture (Enciklopedia e Madhe Sovjetike apo Rocarta). Megjithse punime enciklopedike janë shkruar gjatë periudhave të ndryshme të historisë së njerëzimit, termi “enciklopedi” filloi të përdoret vetëm në shekullin XVI.
Vitet e fundit, në mjediset krijuese bien në sy shfaqje të vetëmburrjes. Kështu, ka ndonjë shkrimtar që, me të botuar librin e parë, me zë të lartë e quan veten “njeri i letrave”, apo nuk le njeri pa kapur që të shkruajnë në gazeta e revista artikuj ose recensione lavdëruese për të. Madje shkojnë edhe më tej: mbushin organet e shtypit me materiale, me anën e të cilave orvaten ta krahasojnë veten me nobelistë dhe, njëherazi, deklarojnë se koha e Lasgushit dhe e Mitrush Kutelit ka ikur; janë demoduar. Tani, sipas tyre, vendi i nderit u takon shkrimtarëve të rinj, “modernë”.
Akad. K. Kyçyku: Një nga mallkimet më të rënda popullore është: “Të hyftë vetja në qejf!”. Nga ai çast ze fill rrokullima, gremisja drejt honit - pikëmbërritja fundore e dështakëve megallomanë, që vuajnë nga sëmundja e pashërueshme e amokut.
Mjerisht ka mjaft individë të papërgjegjshëm, që e nënvleftësojnë Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare në Shqipëri. Disa arrijnë deri atje sa të shprehen se në vendin tonë nuk është bërë luftë ose, edhe në është bërë, paska qenë luftë civile. Cili është mendimi juaj?
Akad. K. Kyçyku: E kam theksuar edhe herë tjetër se masmedia e shkruar dhe elektronike jo rrallë na rrëfen jo histori, por historira, meselera nga më të habitshmet, për të mos thënë nga më të përbindshmet. Në një kohë që është pranuar zyrtarisht, shkencërisht e ndërkombëtarisht se, për nga sipërfaqja dhe numuri i banorëve, Shqipëria radhitet ndër vendet me ndihmesë më të madhe në luftën antifashiste të njerëzimit dhe në një kohë kur shtete të tjerë, ish-aleatë të nazifashizmit, bëjnë çmos ta fshijnë apo, të paktën, ta zbehin këtë njollë turpi, madje, në ndonjë rast, ta heqin veten si antihitlerianë, segmente të caktuara të propagandës e të mjeteve tona të informimit masiv bëjnë të kundërtën: përbaltin historinë e vërtetë. Fakti që në çdo kilometër katror të Shqipërisë ka rënë nga një dëshmor, është nder për mbarë kombin, çka nuk mund të monopolizohet nga asnjë parti, apo qeveri. Luftëtarët që dolën malit, - komunistë, ballistë, nacionalistë, zogistë, - shumica të rinj që kishin fare pak, ose aspak njohuri për politikën, i frymëzonte fitorja e lirisë dhe dëbimi i pushtuesve të huaj nga trualli i atdheut. Ata nuk dinin se ç’mund të luhej në kurrizin e tyre dhe të një populli të tërë nën parrullat “Pa dallim feje, krahine dhe ideje”, apo “Të gjitha çështjet do t’i zgjidhim pas luftës, pas shporrjes së okupatorit”. Madje, jo rastësisht, partia komuniste, fjala vjen, nuk guxoi të dilte hapur, por, edhe pas përfundimit të luftës, vazhdoi për një farë periudhe të fshihej pas maskës së Frontit. Fakti që mijra djem e vajza dhanë jetën në emër të lirisë, në lulen e moshës, na bën të nderojmë siç na ka hije vetmohimin dhe veprën e tyre. Ndërkaq është fat që “autogoli” i pafalshëm me librin e parë të kombit, pra me historinë, nuk është përsëritur nga masmediat shqiptare duke “vërë dorë” në vlerat e folklorit, muzikës e përgjithësisht të traditave tona shumëshekullore. Ndryshe do të zgjonin mallkimin stërgjyshor...
Një grup nismëtarësh, i përbërë nga Haki Balliu (oficer në pension), Bajram Balla (oficer në pension), Pasko Vako (ekonomist, doktor i shkencave), Isa Gorica (profesor) dhe unë (oficer në pension), kanë themeluar shoqatën e krahinës së Mokrës, me emrin “Pelion”. A ju duket me vend një gjë e tillë?
Akad. K. Kyçyku: Sigurisht. Fenomeni Mokër, djep i kulturës së lashtë, që ka hyrë me dinjitet në histori të paktën qysh në kohën e Skënderbeut, meriton të bëhet i njohur brenda e jashtë vendit, si model i ndritur mbarëkombëtar, me rrezatim në botë. Këtë mision “Pelioni” do ta përmbushë më së miri. Mjaft të shohim emrat e mirënjohur tëthemelvënësve të tij.
Çfarë keni shkruar kohët e fundit?
Akad. K. Kyçyku: Disa monografi për figura të shquara të popujve evropianë dhe kaukazianë, dhe historinë e vendeve të ndryshëm (në rumanisht), sidhe tre tekste universitare. Kam shkruar edhe dy monografi (në shqip): njërën për pionierin e regjisurës profesioniste të Kosovës, të ndjerin Besim Sahatçiu (me rastin e 75-vjetorit të lindjes së tij) dhe tjetrën për jetën dhe veprimtarinë atdhetare dhe kulturore-shkencore të luftëtarit të shquar antifashist, intelektualit evropian, Astrit Leka. Ndërkohë jam duke vazhduar me shkrimin e një punimi prej rreth një mijë faqesh që ka në qendër përbashkësinë e traditave dhe të dokeve të popujve që janë ngjizur dhe jetojnë në zona të ndryshme të rruzullit tokësor. Kohët e fundit kam përkthyer nga shqipja në rumanisht vëllime të poetëve tanë më të njohur, si Agim Vinca etj, dhe më pak të njohur, si Irini Nanushi etj. Nga rumanishtja kam shqipëruar një vëllim të poetit Vasile Taraceanu, që jeton në Bukovinë (Ukrainë), sidhe dy poetë turq: Tahsin Saraç dhe Qemal Bajram.
Cilat janë gjërat që i vlerësoni më shumë në jetë?
Akad. K. Kyçyku: Mbajtja e fjalës së dhënë, guximi për të njohur të metat, atdhedashuria, krenaria që jam shqiptar.
Çfarë roli ka luajtur bashkëshortja në jetën tuaj?
Akad. K. Kyçyku: Bashkëshorte besnike, amvisë dhe mirërritse e fëmijëve, që më ka qëndruar pranë pa rezerva edhe në momentet më të vështira të jetës.
Kë do të veçonit si pjesën më të bukur të jetës suaj?
Akad. K. Kyçyku: Vitet e fëmijërisë dhe të gjimnazit.
Djemtë tuaj a po ndjekin rrugën e babait?
Akad. K. Kyçyku: Djali i madh, Ardiani, ka kohë që ma ka kaluar në lëmin e krijimtarisë letrare. Jam krenar që,krahas shqipes, shkruan me të njëjtën lehtësi edhe në rumanisht. Dhe nënivel të lartë, çka shpjegon përse kritika e specializuar e ka cilësuar një nga tri penat më të fuqishme të gjuhës rumune. Më i vogli, Gentiani, është jurist dhe mëson me lehtësi gjuhëtë huaja.
Në kohën e lirë me se merret profesor Kopi? Lexon gazeta apo libra; dëgjon muzikë, ndjek sportin, apo luan shah e tavëll?
Akad. K. Kyçyku: Të gjitha i bëj, me përjashtim të tavllës, të cilën nuk e kam mësuar.
Cili është ushqimi që parapëlqeni?
Akad. K. Kyçyku: Çdo ushqim, në të cilin futet luga, pra i lëngët.
Ditët më të vështira për ju?
Akad. K. Kyçyku: Ato të verës 1981, kur treshja Javer Malo-Ferdi Karagjozi-Ymer Minxhozi sajoi një intrigë, sa qesharake, aq edhe të neveritshme dhe të rrezikshme.
Çfarë veshje ju pëlqen?
Akad. K. Kyçyku: Ato që pranojnë vënien e kravatës.
Si është jeta në Rumani?
Akad. K. Kyçyku: Pak a shumë si në Shqipëri, prandaj edhe i jemi përshtatur pa vështirësi.
Para disa ditësh morët pjesë në veprimtaritë e organizuara për kremtimin e Ditës së Verës. Ç’mbresa ju la kjo ngjarje, tashmë tradicionale?
Akad. K. Kyçyku: Të them të drejtën, i nderuari zoti Llazi, u preka thellë, se salla e Hotelit Enkelana i ngjante një Pogradeci në miniaturë. Gjithçka: butet me verë të kuqe e të bardhë, dollitë, këngët e vallet, recitimet, fjalët përshëndetëse..., ma zgjuan kujtesën në vitet e fëminisë e të rinisë sime, dëshmitare të solidaritetit e të mirëkuptimit shëmbullor midis banorëve. Por edhe mikpritjen bujare të tyre për të ardhurit nga vise të tjera. Këtë ndjesi pata kur pashë ngrohtësinë me të cilën u trajtua aktori dhe regjisori i madh Rikard Ljarja, që kish ardhur me bashkëshorten, artisten e mirënjohur Marjetën, qytetare nderi e Pogradecit, apo i tejtalentuari dhe fisniku Mevlan Shanaj, i cili, gjithashtu, kish në krah bashkëshorten, poeten e shquar Natasha Lakon. Të gjithë janë bërë dashamirës e miq të qytetit tonë.
Mesazhi juaj për Pogradecin në përgjithësi dhe për Mokrën në veçanti.
Akad. K. Kyçyku: Më lejoni ta mbyll me humor, me një perifrazim: “Kur themi Mokër nënkuptojmë Pogradecin dhe kur themi Pogradec nënkuptojmë Mokrën. Prandaj edhe mesazhi është i njëjtë: Uroj që këta dy emra të gëzojnë në shekuj respektin dhe mirënjohjen plotësisht të merituar të njerëzve!
Botuar në Gazetën MOKRA nr. 1 (144), janar 2011
me titullin “Gabimet në politiklë janë krime”